पंडित नेहरू यांच्या मृत्यू नंतर काही काळाने काँग्रेसचे नेतृत्व केले त्यांच्या मुलीने इंदिरा फिरोज गांधी हिने. तेव्हा पासून काँग्रेस म्हणजे नेहरू - गांधी परिवार असे समीकरण झाले. मग या नेहरू - गांधी परिवाराच्या विरोधात अनेक अफवा पण पसरवल्या गेल्या. खास करून फिरोज गांधी यांच्या नावावरून ! फीरोज नाव मुस्लिम धर्मात पण वापरत असली तरी फिरोज हे नाव पर्शियन आहे आणि फिरोज गांधी हे धर्माने पारसी होते. त्याच पारसी धर्माचे जे भारतात दुधातल्या साखरे प्रमाणे विरघळले.
हे समजून घ्यायला आपल्याला पारसी समुदायाच्या काही धार्मिक प्रथा समजून घेणे आवश्यक आहे. हा धर्म पर्शियातुन धार्मिक कारणाने भारतात कसा आला हे आपल्या सगळ्यांना माहीत आहे, भारतात त्यांना त्यांचे धार्मिक स्वातंत्र्य देण्यात आले. त्या नुसार आपल्या धर्माचे रक्षण आणि आपले वेगळे धार्मिक आस्तित्व कायम राखण्यासाठी काही नियम बनविले. यातील एक नियम म्हणजे दुसऱ्या धर्मात विवाह न करण्याचा नियम ! पाहिले म्हणजे तुम्ही जन्माने पारसी हवे, तुम्हाला धर्म प्रवेशाची परवानगी नाही. तसेच एका पारसी स्त्री ने परधर्मात लग्न केले की तिला पारशी धर्म, पारशी धर्म स्थळात (अग्यरीत) तर जाता येते, मात्र एखाद्या पारसी पुरुषाने एखाद्या परधर्माच्या स्त्री सोबत लग्न केले तर मात्र त्याला धार्मिक कायमची ओळख विसरावी लागते, त्याला धर्मस्थळात पण यायला बंदी घातली जाते. कारण सरळ आहे "धर्म" सांभाळण्याची जवाबदारी स्त्री पेक्षा पुरुषावर अधिक असते. ही एक "पुरुषसत्ताक" धर्म प्रभुत्व दर्शवणारी प्रथा आहे. कदाचित कालानुरूप आता त्यात थोडा बदल झाला असेल, पण फिरोजजींनी इंदिरा नेहरू सोबत प्रेम विवाह केला तेव्हा अधिक कडक पद्धतीने आमलात आणत असतील. मग फिरोज यांना "गांधी" आडनाव कसे मिळाले? या करता आपल्याला इंदिरा गांधी आणि फिरोज गांधी यांच्या लग्नाची कहाणी ऐकावी लागेल.
१९३० साली तत्कालीन स्वातंत्र्य लढ्याकडे आणि महात्मा गांधी यांच्या विचारांकडे फिरोजजींचे आकर्षण वाढले. अश्याच एका ब्रिटिश विरोधी धरणे आंदोलनात इंदिरा नेहरु यांची आई कमला नेहरू यांच्या सोबत फिरोजजींची ओळख झाली. या आंदोलनात कमला नेहरू बेशुद्ध पडल्या तेव्हा त्यांना तेथून सहीसलामत घरी आणणे आणि नंतर त्यांची सेवा फिरोजजींनी केली. यानंतर फिरोजजींचे अलाहाबाद मधील नेहरूंच्या घरी आनंद भवन येथे येणे जाणे वाढले.
फिरोजजी स्वतंत्र्य पत्रकार होते. त्यांच्या निर्भीड पत्रकारितेमुळे अनेकदा काँग्रेस समोर अडचणी पण तयार झाल्या होत्या. या पार्श्वभूमीवर पंडित नेहरूंना आपल्या पोरीने एका पत्रकाराच्या प्रेमात पडावे याचा राग होता. ते या प्रेमाच्या आणि यांच्या विवाहाच्या विरोधात होते. शेवटी १९४२ मध्ये महात्मा गांधी यांच्या मध्यस्थीने हा विवाह वैदिक पद्धतीने संपन्न झाला. वर सांगितल्या प्रमाणे या परधर्मातील स्त्री सोबत विवाह केल्या मुळे फिरोजजींच्या पारसी धर्म ओळखीवर गंडांतर आले. यातून मार्ग काढायला म्हणून महात्मा गांधी यांनी फिरोजजींना स्वतःचे आडनाव बहाल केले आणि त्याचे नाव झाले फिरोज गांधी ! तर इंदिरा नेहरू झाल्या इंदिरा फिरोज गांधी ! १९४२ च्या "चले जावं" आंदोलनात या नवं दांपत्याने हिरिरीने भाग घेतला आणि दोघे कारागृत पण जाऊन आले.
पण फिरोज गांधी यांनी संसदेत चमकदार कामगिरी करत होते. आज आपण आपल्या घरी बसून दूरचित्रवाणीवर संसदेच्या दोन्ही सभागृहाचे जे कामकाज बघतो त्याचे प्रणेते हे फिरोज गांधी आहेत. आपल्याला आश्चर्य वाटेल पण संसदेचा वृत्तांत वृत्तपत्रात छापणे हा एकेकाळी गुन्हा होता. या विरोधात संविधानात असलेल्या वृत्तपत्र आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा हवाला देत, संसदीय वृत्त सार्वजनिक करणे लोकशाहीसाठी किती आवश्यक आहे असे सांगत त्यांनी एक खाजगी विधेयक संसदेत ठेवले १९५६ साली हे विधेयक पास झाले ‘द पार्लमेंटरी प्रोसिडिंग्ज (प्रोटेक्शन ऑफ पब्लिकेशन) अॅक्ट’, १९५६ या कायद्यान्वये संसदेच्या कोठल्याही सभागृहाचा वृतांत वृत्तपत्रांनी प्रसिद्ध केल्यास त्यांची दिवाणी व फौजदारी कारवाईपासून मुक्तता केली. विशेष म्हणजे फिरोज गांधी यांनी केलेली भविष्यवाणी खरी करतांना इंदिरा गांधी यांनी आणीबाणी आणतांना हाच कायदा रद्द केला होता. आणीबाणी नंतर जनता पार्टी सरकारने पुन्हा या कायद्याचे पुनर्वसन केले. फिरोज गांधी यांच्या मते संसदेचे वृत्त जितक्या पारदर्शक पद्धयीने देशाच्या जनतेपुढे जाईल तितकेच सत्ताधारी आणि विरोधक योग्य काम करतील. पण फिरोज गांधी खाजगिकरणाच्या पूर्ण विरोधात होते. एकेकाळी टेल्कोला सरकारने ताब्यात घेत सार्वजनिक उद्यमात तिचे रूपांतर करावे या करता त्यांनी जोरदार आघाडी पण उघडली होती. तत्कालीन पारसी समुदाय आणि भारतीय उद्योगपतींचा रोष पण त्यांनी ओढवून घेतला होता.
तर असे पत्रकार आणि खासदार फिरोज गांधी यांचा मृत्यू ८ सप्टेंबर १९६० साली हृदय विकाराने दिल्लीत झाला, साधारण १९५८ साला पासून त्यांना हृदय विकार होता. या संपूर्ण काळात इंदिरा गांधी यांनी त्यांच्या तब्येतीची काळजी घेतली होती. ९ सप्टेंबर १९६० रोजी निगमबोध घाट येथे त्यांचा हिंदू पद्धतीने अंतेष्टी केल्या गेली. राजीव गांधी यांनी त्यांच्या चितेला अग्नी दिला.
संदर्भ :
biography of indira gandhi by pupul jayakar
एका व्यक्तीमत्वाचा खुप छान इतिहास आणि माहिती तुम्ही सांगितलीत. पण सोबत ही महिती कशी आणि कुठुन घेतली याचे संदर्भ दिलेत तर विश्वासार्हता वाढण्यास मदत होईल.
उत्तर द्याहटवा- प्रविण
धन्यवाद...नक्की टाकायचा प्रयत्न करतो
उत्तर द्याहटवा